12. อาฬวกสุตฺตวณฺณนา

[246] อาฬวิยนฺติ อิตฺถิลิงฺควเสน ตํ รฏฺฐมฺปิ นครมฺปิ วุจฺจติฯ รฏฺเฐ อธิปฺเปเตปิ น เอตฺถ พหุวจนํ ตถารุฬฺหิยา อภาวโตฯ ตญฺจ ภวนนฺติ ตญฺจ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวนํฯ ตตฺถาติ อาฬวกสฺส ภวเนฯ ‘‘อถ โข อาฬวโก ยกฺโข เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติ เอตฺถ ตสฺมิํ ปาฐปเทเสฯ อยมนุปุพฺพิกถาติ อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพโต อาคตา กถาฯ อาฬวิยา อิสฺสโรติ อาฬโว, อาฬวโกติ จ ราชา วุตฺโตฯ กทาจิ โจรปฏิพาหนตฺถํ, กทาจิ อุสฺสาหสตฺติวิภาวนวเสน ปฏิราชนิเสธนตฺถํ, กทาจิ ลกฺขโยคฺยวินิโยควเสน พฺยายามกรณตฺถญฺจฯ มิคานํ วนนโต วสนโต วานโต วา ‘‘มิควา’’ติ ลทฺธสมญฺญํ มิควํฯ ตสฺเสวาติ รญฺโญ เอวฯ มิโคติ เอโก เอณิมิโคฯ ติโยชนนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ อุทกํ วิย ปวิสิตฺวา ฐิตนฺติ ยถา ปริสฺสมปฺปตฺโต อุทกํ ปวิสิตฺวา ฐิโต นิรสฺสาโส โหติ, เอวํ วิย ฐิตํฯ มูลนฺติ สมีปํฯ ยกฺขํ ทิสฺวาว รญฺโญ ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ อูรุตฺถมฺภํ อโหสิ, ตสฺมา ราชา ปลายิตุํ นาสกฺขิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ขาทิตุํ อุปคโต’’ติฯ อถ ราชา ทฺวิธา ฉินฺนํ มิคํ ทตฺวา อตฺตานํ โมเจตุกาโม อโหสิฯ ยกฺโข ‘‘นนุ มม หตฺถคตกาลโต ปฏฺฐาย มิโคปิ มม สนฺตโก, ตตฺถ กินฺนาม เต เกราฏิยมิทํ ทตฺวา อตฺตโน โมจน’’นฺติ ราชานํ น มุญฺจิฯ อถ ราชา ตสฺส ตาทิสํ ปฏิญฺญาตํ อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ราชา เตน สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ ภวนํ อนุปคตนฺติ อิทํ มม ภวนํ อนุปคตํฯ อนนุญฺญาตนฺติ อุปคเตน สามิภูเตน อนนุญฺญาตญฺจฯ เอเตน อุปคตํ ตํ, อิทานิ ตาทิเสน อนุญฺญาตญฺจ ขาทิตุํ ลภามีติ ทสฺเสติฯ

มจฺจุปเถติ มจฺจุโคจเรฯ อาสนฺนมรณตาย เอวมาหํสุฯ

ตํ อาฬวกกุมารํ อาทาย ปกฺกมิํสูติ โยชนาฯ ตสฺส รญฺโญ มเหสี อาฬวกกุมารสฺส มาตาติ วุตฺตาฯ เทวิสหสฺสานํ วิปฺปลปนฺตีนนฺติ วจนํ ปริณาเมตพฺพํฯ

เทสนาปริโยสาเนติ ยกฺขํ ทเมตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา นครทฺวารสมีเป รุกฺขมูเล นิสินฺเนน ภควตา สราชิกาย มหติยา ปริสาย เทสิตเทสนาย ปริโยสาเนฯ โสติ ภควาฯ ภวเน เอวาติ วิมาเน เอวฯ ภควาปิ ปสฺสติ ปกติจกฺขุนาว นิคฺโรธสฺส อุปริ นิพฺพตฺตตฺตาฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘โรเสตุกามตายา’’ติ วจเนฯ เตสนฺติ สาตาคิริเหมวตานํฯ กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปฺปมาณวิสยํ ปญฺจมหาวิโลกิตํฯ ‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหญฺจ อุปสมฺมตี’’ติอาทินา (พุ. วํ. 2.83) อาคตานิ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิฯ กฏิปฺปเทสวตฺถิโกสกณฺณโต ติธาฯ สทฺโทติ อาฬวกสฺส อุคฺโฆสิตสทฺโทฯ

อิมินา ปสงฺเคน สกลชมฺพุทีปํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺเต อปเรปิ ตโย สทฺเท ยถา เอเต, เอวํ อาฬวกสฺส อุคฺโฆสิตสทฺโทปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอสกฺกนฺเตติ ปริหายมาเนฯ

จุณฺเณนฺตาติ จุณฺเณตุํ สมตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน จุณฺณนวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มา กสฺสจี’’ติอาทิฯ อุสฺสาวพินฺทุมตฺตมฺปีติ อุสฺสาวปตนมตฺตมฺปิฯ ขุรปฺปํ สลฺลํฯ

เสฏฺฐานีติ อเชยฺเยน อปฺปฏิหตภาเวน อุตฺตมานิฯ ทุสฺสาวุธนฺติ อาวุธกิจฺจกรํ อุตฺตริยํ ทุสฺสํฯ อิมานิ กิร สกฺกาทีนํ ปุญฺญานุภาเวน นิพฺพตฺตานิ อปฺปฏิหตปฺปภาวานิ ปฏิปกฺขวิธมนยุตฺตานิ อวชฺฌานิ อาวุธานิฯ เตนาห ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิฯ

อสนิวิจกฺกํ วิยาติ อสนิมณฺฑลํ วิยฯ

ปิตฺตนฺติ อลคทฺทปิตฺตํฯ ภินฺเทยฺยาติ อาสิญฺเจยฺยฯ สุขนฺติ สุกรํฯ มุทุภูตจิตฺตววตฺถานกรณตฺถนฺติ มุทุภูตํ อตฺตโน จิตฺเต ววตฺถานสฺส กรณตฺถํฯ

เอวํ วุตฺเตติ ‘‘น ขฺวาห’’นฺติ เอวํ วุตฺเตฯ ภควโต สาสเน ฐิเต ปยิรุปาสิตฺวา อุคฺคหิตํ ภควนฺตํ ปยิรูปาสิตฺวา อุคฺคหิตเมว นามาติ อาห ‘‘กสฺสปํ…เป... อุคฺคเหสุ’’นฺติฯ ปุฏฺฐปญฺหาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปุฏฺฐปญฺหาฯ ยสฺมา พุทฺธวิสเย ปุฏฺฐปญฺหา, ตสฺมา พุทฺธวิสยาว โหนฺติฯ

ปฏิเสเธตฺวาติ วาจาย อสกฺกุเณยฺยภาเวเนว ปฏิเสเธตฺวาฯ ‘‘ยทากงฺขสี’’ติ ปทสนฺธิวเสน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ยทิ อากงฺขสี’’ติฯ เตน ตุยฺหํ ปุจฺฉํ ตาว สุตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘น เม’’ติอาทิฯ ทุติยวิกปฺเป ท-กาโร ปทสนฺธิกโรติ อาห ‘‘ยํ อากงฺขสี’’ติฯ ‘‘ปุจฺฉ, อาวุโส, สุตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ อวตฺวา สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส อนิยเมตฺวา วจนํ สพฺพวิสยํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพํ เต’’ติอาทิฯ

กิํ สูติ เอตฺถ กินฺติ ปุจฺฉายํ, สูติ สํสเย, กิํ นูติ อตฺโถ? อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ ตสฺมา วิตฺตนฺติ ยสฺมา วิตฺติกรณโต วิตฺตํฯ สุกตนฺติ สุฏฺฐุ สกฺกจฺจํ กตํฯ สุขนฺติ อิฏฺฐผลํฯ ตตฺถ ยํ ปธานํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กายิกเจตสิกํ สาต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

นิสฺสนฺทผลญฺหิ ตคฺคหเณน คหิตเมว โหติฯ อปฺเปตีติ ปาเปติฯ อติสยตฺถโชตโน ตร-สทฺโทติ อาห ‘‘อติสเยน สาทู’’ติฯ รสสญฺญิตาย อิฏฺฐานํ ราคาทิธมฺมานํฯ เกน ปกาเรนาติ กถํ-สทฺทสฺส อตฺถมาหฯ กถํชีวินฺติ ยทิ สมาสปทเมตํ, ‘‘กถ’’นฺติ สานุนาสิกา กตาติ อาห ‘‘คาถาพนฺธสุขตฺถ’’นฺติอาทิฯ

สทฺธีธ วิตฺตนฺติ เอกเทเสน สมุทายทสฺสนํ สมุทฺทปพฺพตนิทสฺสนํ วิยฯ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘วิตฺติกรณโต วิตฺต’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ สนฺธาย เหตูปมาหิ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน สุขาวหนโต, ทุกฺขปฏิพาหนโต, ทาลิทฺทิยูปสมนโต, รตนปฏิลาภเหตุโต, โลกสนฺตติอาวหนโต จ สทฺธา วิตฺตํ ยถา ตํ หิรญฺญสุวณฺณาทีนิฯ เตนาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ นนุ เจตนา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย จ สาติสยํ วิปากสุขํ อาวหนฺติ, ตํ กถํ สทฺธา อาวหตีติ? สทฺธาธุรภาวสภาวโตฯ เตนาห ‘‘สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนาน’’นฺติฯ ตสฺส จ เสสปเทสุปิ โยเชตพฺพํฯ

อิทานิ ยํ หิรญฺญสุวณฺณาทิ สทฺธาวิตฺตสฺส โอปมฺมํ, ตํ หีนํ, สทฺธาวิตฺตเมว อุตฺตมนฺติ ปาฬิยํ เสฏฺฐคฺคหณํ กตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรโลกํ คตํ อนุคจฺฉตีติ อนุคามิกํฯ อญฺเญหิ น สาธารณนฺติ อนญฺญสาธารณํฯ สพฺพสมฺปตฺติเหตูติ สพฺพาสํ สีลสมฺปทาทีนํ โลกิยโลกุตฺตรานํ สมฺปตฺตีนํ เหตุฯ อนตฺถาย โหติ อนุปายปฏิปตฺติโตฯ ตสฺมา อนุคามิกตฺตาฯ อนญฺญสาธารณตฺตา สพฺพสมฺปตฺติเหตุภาวโต หิรญฺญาทิวิตฺตนิทานตฺตา จ สทฺธาวิตฺตเมว เสฏฺฐํฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทเทสนา ยถา ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติฯ

‘‘ทสกุสลธมฺโม’’ติ อิมินา เอกจฺจานํเยว ทานาทิธมฺมานํ สงฺคโห, น สพฺเพสนฺติ อสงฺคหิตสงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ทานสีลภาวนาธมฺโม วา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สุข’’นฺติ ติวิธสฺสปิ สุขสฺส สาธารณคฺคหณเมตนฺติ ตํ สวิเสสลทฺธํ ปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘โสณเสฏฺฐิ…เป.… อาวหตี’’ติ อาหฯ โย โส ปทุมวติยา เทวิยา ปุตฺโต มหาปทุโม นาม ราชา ทิพฺพสุขสทิสํ รชฺชสุขมนุภวิตฺวา ปจฺฉา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา นิพฺพานสุขมนุภวิ, ตํ นิทสฺสนภาเวน คเหตฺวา อาห ‘‘มหาปทุมาทีนํ วิย นิพฺพานสุขญฺจ อาวหตี’’ติฯ

อตฺถุทฺธารนเยน สจฺจสทฺทํ สํวณฺเณนฺโต ‘‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ อาหฯ วาจาสจฺเจ ทิสฺสติ สจฺจสทฺโท ‘‘ภเณ’’ติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วิรติสจฺเจ ทิสฺสติฯ เวรมณีสุ หิ ปติฏฺฐิตา สมณพฺราหฺมณา ‘‘สจฺเจ ฐิตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อตฺตาการมฺปิ วตฺถุํ อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ ปวตฺติยาการํ อุปาทาย ทิฏฺฐิ เอว สจฺจนฺติ ทิฏฺฐิสจฺจํ, ตสฺมิํ ทิฏฺฐิสจฺเจ ทิสฺสตีติ โยชนาฯ พฺราหฺมณสจฺจานีติ ปรมตฺถพฺรหฺมานํ สจฺจานิ, ยานิ ‘‘สพฺเพ ปาณา อวชฺฌา, สพฺเพ กามา อนิจฺจา, สพฺเพ ภวา อนิจฺจา, นาหํ กฺวจนิ กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิ’’นฺติอาทินา (อ. นิ. 4.185) จตุกฺกนิปาเต อาคตานิฯ ปรมตฺถภูตํ สจฺจํ นิพฺพานํฯ อพฺภนฺตรํ กตฺวาติ อนฺโตคธเมว กตฺวา, เตหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ ปรมตฺถสจฺจานมฺปิ สาทุตรตฺตาฯ ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺส วาจาสจฺจสฺส อานุภาเวนฯ

อุทกมฺหิ ธาวตีติ อุทกปิฏฺฐิยํ อภิชฺชมานายํ ปถวิยา วิย ธาวติ คจฺฉติ มหากปฺปินราชา วิยฯ วิสมฺปิ สจฺเจน หนนฺติ ปณฺฑิตาติ กณฺหทีปายนาทโย วิยฯ สจฺเจนาติ มจฺฉชาตเก โพธิสตฺตสฺส วิย สจฺเจน เทโว ถนยํ ปวสฺสติฯ สจฺเจ ฐิตาติ วิรติสจฺเจ วาจาสจฺเจ จ ฐิตา ตโยปิ โพธิสตฺตาฯ นิพฺพุตินฺติ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺติฯ สาทุตรนฺติ สาตตรํ อิฏฺฐตรวิปากทานโตฯ

รสานนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํฯ นิทฺธารณญฺจ โกจิ กุโตจิ เกนจิ อิมนฺติ กสฺสจิ วจนํ น สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย อิเม’’ติอาทิมาหฯ เตน หิ นิพฺพานํ รสสมุทายโต สาทุตรตาวิเสเสน นิทฺธารียติฯ ตตฺถ เย อิเม วุจฺจนฺตีติ โยชนาฯ สายนียธมฺมาติ ชิวฺหาย สายิตพฺพา ธมฺมาฯ รสายตนํ รโสติ อาห ‘‘มูลรโส ขนฺธรโส’’ติอาทิฯ ผลรสนฺติ ผลสฺส รสํ, ผลํ ปีเฬตฺวา ตาเปตฺวา คเหตพฺพรสนฺติ อตฺโถฯ อรสรูโปติ อาจารรหิตสภาโวฯ รูปสฺส อสฺสาทนวเสน อุปฺปชฺชนกสุขธมฺมา รูปรสาฯ เอส นโย สทฺทรสาทีสุฯ สทฺทรโสติ พฺยญฺชนสมฺภูโต รโสฯ วิมุตฺติรโสติ วิมุตฺติสมฺปตฺติโก รโสฯ อตฺถรโสติ อตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌนวเสน อุปฺปชฺชนกสุขํ อตฺถรโส, ตถา ธมฺมรโส เวทิตพฺโพฯ รูปาจาราติอาทีสุ รสคฺคหเณน ผลรสํ วทติฯ โส หิ ผลสฺส รูโป จ, รสิตพฺพโต อาสาเทตพฺพโต รโส จาติ ‘‘รูปรโส’’ติ วุจฺจติฯ

อาจาโร ปน สามคฺคีรสเหตุตาย ‘‘รโส’’ติ วุตฺโตฯ สจฺจํ หเวติ เอตฺถ หเวติ เอกํสตฺเถ นิปาโต, เอกํสตฺโถ จ อวธารณเมวาติ อาห ‘‘สจฺจเมว สาทุตร’’นฺติอาทิฯ สรีรมุปพฺรูเหนฺติ, น จิตฺตํฯ นนุ จ สุขุปฺปตฺติปโยชนตฺตา จิตฺตมฺปิ อุปพฺรูเหนฺตีติ? น, สุขสฺส สรีรพฺรูหนํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตาฯ วิรติสจฺจวาจาติ สจฺจวิเสเสน สมฺปชฺชนํ วทติฯ จิตฺตมุปพฺรูเหติ ปทาลิกาย วิรติวาจาย สจฺจรเส สติ สมถวิปสฺสนาทีหิ จิตฺตปริพฺรูหนสฺส สมฺภวโต มคฺคผลานิสํสํ คณฺหาติฯ อสํกิเลสิกญฺจ สุขมาวหติ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตตฺตาฯ วิมุตฺติรโสติ ผลสุขํ วทติ นิพฺพานสุขมฺปิ วาฯ ปรมตฺถสจฺจรโส นาม นิพฺพานรโสฯ ตถา หิ ตํ ‘‘อจฺจุติรสํ อสฺสาสกรณรส’’นฺติปิ วุจฺจติฯ เตน ปริภาวิตตฺตาติ วิมุตฺติรสสฺส สาทุตรภาวทสฺสนตฺถํฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘วิมุตฺติรสปริภาวิตตฺตา’’ติ เอเตน กามํ วิมุตฺติรโส วา ปรมตฺถสจฺจรโส วา สาทุตรรสาติ ทสฺเสติฯ ตทธิคมูปายภูตนฺติ ตสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส อธิคมูปายภูตํฯ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจาติ ผลญฺจ การณญฺจ นิสฺสาย ปวตฺติโต อตฺถรสา ธมฺมรสา จ สาทู, ตโตปิ ปรมตฺถสจฺจเมว สาทุรสนฺติ อธิปฺปาโยฯ

โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ อตฺถํ อชานนฺโต อนฺโธ, โลกิยตฺถเมว ชานนฺโต เอกจกฺขุ, อุภยํ ชานนฺโต ทฺวิจกฺขุฯ ปรหิตํ อตฺตหิตญฺจ อชานนฺโต อนฺโธ, อตฺตหิตเมว ชานนฺโต เอกจกฺขุ, อุภยตฺถํ ชานนฺโต ทฺวิจกฺขุฯ โส ทฺวิจกฺขุปุคฺคโล ปญฺญาชีวีฯ ตํ ปน คหฏฺฐปพฺพชิตวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘คหฏฺโฐ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คหฏฺฐปฏิปทํ อาราเธตฺวา จาติ โยชนาฯ อาราเธตฺวาติ จ สาเธตฺวาติ อตฺโถฯ

ปุริมนเยเนวาติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธวิสฺสชฺชิตนเยเนวฯ กิญฺจาปีติ อนุชานนสนฺทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ กิํ อนุชานาตีติ? คาถาย จตูหิ ปเทหิ วุตฺเตสุ อตฺเถสุ เอกสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยํ อิตเรสมฺปิ สิทฺธิํ อนุชานาติฯ เตนาห ‘‘โย จตุพฺพิธโมฆํ…เป.… ปริสุชฺฌตี’’ติฯ กิํ สนฺทสฺเสตีติ? เยสํ ปาปธมฺมานํ พลวภาเวน โอฆตรณาทิ น สิชฺฌติ, เตสํ ปฏิปกฺขานํ นิสฺสนฺเทหวเสน สนฺทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ โอฆตรณนฺติ โอฆตรณปฏิปตฺติํฯ

อสทฺทหนฺโตติ เอวํ ปฏิปชฺชนฺโต อิมาย ปฏิปตฺติยา โอฆํ ตรตีติ น สทฺทหนฺโตฯ น ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนลกฺขณาย สทฺธาย น อุคฺฆาฏียตีติ น โอตรติฯ จิตฺตโวสฺสคฺเคนาติ ยถากามาจารวเสน จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชเนนฯ ปมตฺโต ปมาทํ อาปนฺโนฯ ตตฺเถวาติ กาเมสุ เอวฯ วิสตฺตตฺตา ลคฺคตฺตาฯ โวกิณฺโณติ วิเสวิโตฯ ตสฺมาติ วุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสปิ อตฺถสฺส เหตุภาเวน ปจฺจามสนํฯ ตปฺปฏิปกฺขนฺติ อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขํ สทฺธาทีนํ โอกาสตฺตาฯ

เอตายาติ คาถายํ อิมินา ปเทนาติ สมฺพนฺโธฯ สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ อิเมสํ โสตาปตฺติมคฺคาธิคมสฺส องฺคานํ อาสนฺนการณํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ อาห ‘‘โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริย’’นฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ , อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.183, 432)ฯ ทิฏฺโฐฆํ ตรติ เอเตนาติ ทิฏฺโฐฆตรณํ, ทิฏฺโฐฆสฺส ตรณํฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘ตรติ โอฆ’’นฺติ วุตฺตํ, วตฺตมานสมีเปปิ ปน วตฺตมานํ วิย โวหรณํ ยุตฺตํ ทิฏฺโฐฆสฺส ติณฺณภาวสฺส เอกนฺติกตฺตาติ ‘‘โสตาปนฺนญฺจ ปกาเสตี’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทิปฏิปตฺตนฺตรายกรานํ ปาปธมฺมานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา โสตาปนฺโน…เป.… อปฺปมาเทน สมนฺนาคโตฯ ‘‘โสตาปตฺติ…เป.… ตรตี’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต สกิเทว อิมสฺส โลกสฺส อาคมนมฺปิ คหิตํ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อาราเธตฺวา…เป.… อวเสส’’นฺติ วุตฺตํฯ นนุ ‘‘อวเสส’’นฺติ วุตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺเคน อติณฺณํ อนวเสสํ ภโวฆวตฺถุ คหิตเมว สิยาติ? น, อุปริ ทฺวีหิ มคฺเคหิ ตริตพฺพานํ เตสํ ปรโต ทฺวินฺนํ ปหานวเสน วุจฺจมานตฺตาฯ อปวาทวิสยมฺปิ ปริหรติ – ‘‘เอวํ เอสา โจทนา อตฺตโน วิสเย น ปติฏฺฐาตี’’ติฯ อนาทิกาลภาวตฺตา กามสญฺญาย กาโมฆตรณํ มหตา เอว วีริเยน สาเธตพฺพนฺติ อาห ‘‘วีริเยนา’’ติฯ ตติยํ มคฺคํ อาราเธตฺวาฯ กาโมฆสฺส วตฺถุ กาโมฆวตฺถุ, กามคุเณหิ สทฺธิํ สพฺโพ กามภโวฯ กาโมฆสญฺญิตนฺติ กาโมฆสงฺขาตํฯ กามนฏฺเฐน กาโม จ โส ทุกฺโข จาติ กามทุกฺขํฯ

อสฺสาทนฏฺเฐน กาโม เอว สญฺญาติ กามสญฺญา, สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตา กามสญฺญา เอติสฺสาติ วิคตกามสญฺญา ฯ สพฺเพสํ ราคาทิมลานํ มูลภูตตฺตา สตฺตสนฺตานสฺส วิเสสโต มลีนสภาวาปาทนโต ปรมํ อุกฺกํสคตํ มลนฺติ ปรมมลํ, อวิชฺชาฯ เตนาห ภควา – ‘‘อวิชฺชาปรมํ มล’’นฺติ (ธ. ป. 243)ฯ

ปญฺญาปทํ คเหตฺวาติ ยถาวุตฺตํ ปญฺญาปทํ หทเย ฐเปตฺวาฯ ตปฺปสงฺเคน อตฺตโน ปฏิภาเนน สพฺเพหิ วิย อุคฺคหิตนิยาเมนฯ สพฺพตฺเถวาติ ปญฺจสุปิ ฐาเนสุฯ อตฺถยุตฺติปุจฺฉาติ ปญฺญาทิอตฺถสมธิคมสฺส ยุตฺติยา การณสฺส ปุจฺฉาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ ปญฺญาทิอตฺถํ ญตฺวาติ ปญฺญาธน-กิตฺติ-มิตฺต-อภิสมฺปรายสงฺขาตํ อตฺถํ สรูปโต สจฺจปฏิเวธนิปฺผาทเนน ญาเณน ชานิตฺวาฯ นนุ เอส โลกุตฺตรํ โสตาปตฺติมคฺคผลปญฺญํ ตทธิคมูปายํ โลกิยปญฺญญฺจ อภิภวิตฺวา ฐิโต, โส กสฺมา ตตฺถ อตฺถยุตฺติํ ปุจฺฉตีติ? สจฺจเมตํ, อุปริ ปน สมาธิสฺส ยุตฺติํ ปุจฺฉิตุกาโม ปญฺญาย เสฏฺฐภาวโต, ตสฺส จ เอกเทเสเนว อธิคตตฺตา ตเมว อาทิํ กตฺวา ปุจฺฉติฯ ‘‘กาย ยุตฺติยา’’ติอาทิ อตฺถวณฺณนํ อติทิสฺสติ ‘‘เอส นโย ธนาทีสู’’ติฯ ตตฺถาปิ อตฺถยุตฺติปุจฺฉาภาโว ปน ‘‘สพฺพตฺเถวา’’ติ อิมินา วิภาวิโตติฯ

สทฺธาสุสฺสูสาอปฺปมาทอุฏฺฐานสงฺขาเตหิ จตูหิ การเณหิฯ กายสุจริตาทิเภเทน อาชีวฏฺฐมกสีลภูเตนฯ สมถวิปสฺสนาภูเตน นิปฺปริยาเยน โพธิปกฺขิเย เอว คณฺหนฺโต ‘‘อปรภาเค’’ติ อาหฯ ปริยายโพธิปกฺขิยา ปน วิเสสโต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากาเลปิ ลพฺภนฺติฯ ปุพฺพภาเคติ วา ตรุณวิปสฺสนากาลํฯ ตโต ปุพฺพสาธนญฺจ สนฺธาย ‘‘อปรภาเค’’ติ ปุนาห, ตโต ปรนฺติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺติ ปฏิปตฺติธมฺมํฯ น สทฺธามตฺตเกเนว ปญฺญํ ลภตีติ โยชนาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘สทฺทหาโน’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ กิํ วุตฺตํ โหตีติอาทินา วุตฺตเมว อตฺถํ วิวรติฯ น เกวลํ สุสฺสูสามตฺเตน ปญฺญาปฏิลาโภ, อถ โข อปฺปมาเทน ปญฺญํ ลภตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ’’ติ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ

อิทานิ สทฺธาทีนํ ปญฺญาปฏิลาภสฺส ตํตํวิเสสปจฺจยานิ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํฯ สุสฺสูสายาติ โสตุกามตายฯ

สา อตฺถโต อุปสงฺกมนาทิฯ ปญฺญาธิคมูปายนฺติ ปริยตฺติธมฺมมาหฯ เตนาห ‘‘สุณาตี’’ติฯ คหิตํ น ปมุสฺสติ, สติอวิปฺปวาสลกฺขโณ หิ อปฺปมาโทติฯ น เกวลํ ยาถาวโต คหณโกสลฺลเมว วิจกฺขณตา, อถ โข ยาถาวโต ปญฺญาสมฺปเวธนญฺจาติ อาห ‘‘วิตฺถาริกํ กโรตี’’ติฯ อิทานิ ปญฺญาปฏิลาภเหตุํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สุสฺสูสาย วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺถมุปปริกฺขตีติ สุตกตานํ ธมฺมานํ ปาฬิอตฺถูปปริกฺขาปุพฺพกํ รูปารูปวิภาคํ ปรมตฺถํ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ อุปปริกฺขติ วีมํสติฯ อนุปุพฺเพนาติ เอวํ ญาตปริญฺญํ ปตฺวา ตีรณปริญฺญาย ตโต อนุกฺกเมน ตีรณปริญฺญํ ปหานปริญฺญญฺจ มตฺถกํ ปาเปนฺโต มคฺคปฺปฏิปาฏิยา ปรมตฺถสจฺจภูตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ

อิมานิ สทฺธาทีนิ จตฺตาริ การณานิ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา’’ติฯ ยสฺมิํ เทเส ยสฺมิํ กาเล เย จ สหายเก นิสฺสาย ยํ กิจฺจํ ติเรตพฺพํ, ตานิ เทสกาลาทีนิ อนติกฺกมิตฺวา อตฺตโน อภิวุฑฺฒิํ อิจฺฉนฺเตน ‘‘อยํ นาม เทโส, ยตฺถาหํ เอตรหิ วสามิ, อยํ กาโล, อิเม มิตฺตา, อิเม อมิตฺตา, อิเม อายวยา, อหญฺจ เอทิโส ชาติ-กุล-ปเทส-พลโภค-ปริวาราทีหิ, ตํ กิจฺจํ อิทานิ อารทฺธพฺพํ, อิทานิ นารทฺธพฺพ’’นฺติ สพฺพํ อุปปริกฺขิตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ เอวํ ปฏิปชฺชนฺโต หิ โลกิยสฺส ธนสฺส ปฏิรูปาธิคมูปายํ กโรติ นามฯ โลกุตฺตรสฺส ปน สีลวิโสธนาทิวเสน เวทิตพฺพํฯ วหิตพฺพภาเวน ธุโร วิยาติ ธุโร, ภาโรฯ อิธ ปน ธุรสมฺปคฺคโห อุตฺตรปทโลเปน ธุโร, วีริยํฯ โส สาติสโย เอตสฺส อตฺถีติ ธุรวาฯ ‘‘อุฏฺฐาตา’’ติ ปเทน กายิกวีริยสฺส วกฺขมานตฺตา ‘‘เจตสิกวีริยวเสนา’’ติ วิเสสิตํฯ อนิกฺขิตฺตธุโร โธรยฺหภาวโตฯ ติณา ภิยฺโย น มญฺญตีติ ติณํ วิย ปริภวนฺโต อติภุยฺย วตฺตตีติ อตฺโถฯ อาทินา นเยนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน –

‘‘กรํ ปุริสกิจฺจานิ, โส สุขา น วิหายติ; (ที. นิ. 3.253);

‘‘น ทิวา โสปฺปสีเลน, รตฺติมุฏฺฐานเทสฺสินา;

นิจฺจํ มตฺเตน โสณฺเฑน, สกฺกา อาวสิตุํ ฆร’’นฺติ จฯ (ที. นิ. 3.253); –

เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ อสิถิลปรกฺกโม อนลสภาวโตฯ เอกมูสิกายาติ เอกาย มตมูสิกายฯ นจิรสฺเสวาติ จตุมาสพฺภนฺตเรเยวฯ จตุสตสหสฺสสงฺขํ จูฬนฺเตวาสี วิยาติ กากณิกฑฺฒกหาปณ-โสฬส-กหาปณ-จตุวีสติ-กหาปณ-สตหรณกฺกเมน ทฺเว สตสหสฺสานิ, จูฬกมหาเสฏฺฐิโน ธีตุลาภวเสน ทฺเว สตสหสฺสานีติ เอวํ จตุสตสหสฺสสงฺขํ ธนํ เอกมูเลน ยถา จูฬนฺเตวาสี วินฺทิ, เอวํ อญฺโญปิ ปติรูปการี ธุรวา อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนํฯ อยญฺจ อตฺโถ จูฬกเสฏฺฐิชาตเกน ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 1.1.4);

วตฺตํ กตฺวาติ อธิฏฺฐานวตฺตํ กตฺวาฯ ‘‘สจฺจวาที ภูตวาที’’ติ กิตฺติํ ปปฺโปตีติ โยชนาฯ อิจฺฉิตปตฺถิตนฺติ เยหิ มิตฺตํ อิจฺฉติ, เตหิ อิตรํ ปตฺถิตํฯ มิตฺตานิ คนฺถตีติ มิตฺตภาวํ ฆเฏติฯ ทานสฺส ปิยภาวกรณโต ‘‘ททํ ปิโย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ทานํ เอกนฺตโต มิตฺตภาวาวหํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุทฺททํ วา ททํ ตํ คนฺถตี’’ติ อาหฯ ททนฺติ จ ลกฺขณวจนเมตนฺติ อาห ‘‘ทานมุเขน วา’’ติอาทิฯ

อาฬวกสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ คหฏฺฐวเสน วิสฺสชฺเชนฺโตฯ สทฺธา เอตสฺส อตฺถีติ สทฺโธ, ตสฺส สทฺธสฺสฯ ฆรเมสิโนติ ฆราวาสสงฺขาตํ ฆรํ เอสนฺตสฺสฯ ฆราวาสสนฺนิสฺสิตตฺตา ‘‘ฆร’’นฺติ กามคุณา วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ปญฺจ กามคุเณ’’ติฯ ‘‘เอเต จตุโร ธมฺมา’’ติอาทินา คหิตา อนนฺตรคาถาย วุตฺตธมฺมา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตปฺปการํ สจฺจ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อิเม กุสลา, อิเม อกุสลา’’ติอาทินา เต อตฺเถ ยาถาวโต ธารณโต อุปธารณโต ธมฺโมฯ สญฺญา จิตฺตเจตสิกานํ ธารณํ, อวิจฺเฉทโต สนฺธารณโต กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ, วีริยํฯ จชติ เอเตนาติ จาโค, ทานํฯ ปจฺจยเวกลฺลโต ผลุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน สนฺติฯ

อญฺเญปีติ อิโต ยถาวุตฺตธมฺมสมุทายโต อญฺเญปิ ธมฺมา ยทิ สนฺติ, เต ธมฺเม ปุจฺฉสฺสูติฯ

กิเลเส, กายวาจาทิเก วา ทเมตีติ ทโม , ปญฺญาฯ อุฏฺฐหติ อุสฺสหติ เอเตนาติ อุฏฺฐานํ, วีริยํฯ เอตฺถาติ เอติสฺสา ปุจฺฉายฯ สทฺธินฺติ สงฺเขปโต ภาวตฺถปทานํ พนฺธเนน สหฯ เอกเมกํ ปทนฺติ ปญฺญาทิกเมเกกํ ปทํฯ ‘‘ปญฺญา อิมสฺมิํ ฐาเน ปญฺญาติ ธมฺโมติ จ อาคตา’’ติอาทินา ปญฺญาทิอตฺถสฺส อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรฯ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ‘‘ปญฺญา ปชานนา’’ติอาทินา (ธ. ส. 16) เววจนปทานํ อุทฺธรณํ ปทุทฺธาโรฯ ปชานาตีติ ปญฺญา, ธาเรตีติ ธมฺโม, ทเมตีติ ทโมติ เอวํ ปทสฺส กถนํ ปทวณฺณนาฯ

อชฺชาติ วา เอตรหิฯ ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ‘‘สทฺทหาโน อรหต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ สจฺจสมฺปฏิเวธาวคหณํ วา ยถาวุตฺเตน ปกาเรน ทิฏฺฐสจฺจตาย อิธโลกปรโลกตฺถํ ยาถาวโต ชานนฺโตฯ เอวญฺจ ยกฺโข สตฺถุ เทสนานุภาวสิทฺธํ ปญฺหํ ปุจฺฉเนน อตฺตโน ปฏิลาภสมฺปตฺติํ วิภาเวนฺโต ‘‘กถํสุ ลภเต ปญฺญ’’นฺติอาทิมาหาติ อาจริยาฯ สมฺปรายิโกติ เอตฺถ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, เตน ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิโก จา’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย อตฺโถ…เป.… ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ อรียติ ผลํ เอตสฺมาติ อตฺโถ, การณํฯ วิจกฺขเณ สปโยชนตายฯ

ตสฺส ญาณสฺสาติ ตสฺส อตฺถสฺส อาวิภาวนสฺส ญาณสฺสฯ คุณวิเสเสหิ จ สทิสสฺสปิ อญฺญสฺส อภาวโต อคฺคทกฺขิเณยฺโย พุทฺโธ ภควาฯ เตนาห –

‘‘นยิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน,

พุทฺเธน เสฏฺโฐว สโมว วิชฺชติ;

อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุติํ คโต,

ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลผเลสิน’’นฺติฯ (วิ. ว. 1047);

สหิตปฏิปตฺตินฺติ ปญฺญาสงฺคาหิกํ อตฺตโน ปฏิปตฺติํฯ สุนฺทรา โพธิ สุโพธิ, พุทฺธสฺส สุโพธิ พุทฺธสุโพธิ, สา เอว พุทฺธสุโพธิตาฯ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สนฺนิปติตเทวตาหิ สงฺฆุฏฺฐสาธุการสทฺทุฏฺฐานญฺจฯ

สตปุญฺญลกฺขณนฺติ สตสหสฺสกปฺเป ปุญฺญสมฺภารสฺส กตตฺตา เตสํ ปุญฺญานํ วเสน สตปุญฺญลกฺขณํ อเนกปุญฺญนิพฺพตฺตลกฺขณํฯ อภินนฺทิยตาย สพฺเพหิ องฺเคหิ สมุเปตํ สมนฺนาคตํฯ

กตปุญฺญภาวํ พฺยญฺเชนฺตีติ พฺยญฺชนานิ , องฺคปจฺจงฺคานิฯ เตสํ ปริปุณฺณตฺตา ปริปุณฺณพฺยญฺชนํฯ ตํ ยกฺโข…เป.… ปูเรสีติ คาถาปูรณตฺถเมว หิ ภควา ตถารูปานิ อกาสิฯ อพฺยาธิตาติ อโรคาฯ ‘‘อพฺยถิตา’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, สยสนฺตาสรหิตาติ อตฺโถฯ

‘‘หตฺถโย’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘หตฺถโก’’ติ วุตฺตํฯ อาฬวินครนฺติ อาฬวินครวาสิโน วทติฯ ภวติ หิ ตตฺรฏฺฐตาย ตํ-สทฺโท ยถา ‘‘คาโม อาคโต, มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ เอกโกลาหเลน วตฺตมาเนนฯ

สมฺปิณฺฑิตฺวาติ สนฺนิปติตฺวาฯ กามํ สมฺภาโร เตน กโตติ นตฺถิ, ยุทฺธตฺถํ ปน พหุโส อุสฺสาหสฺส กตตฺตา ‘‘ยุทฺธมาทิํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตเมว อาฬวกสุตฺตํ กเถสิ ตสฺสา เอว เทสนาย สนฺนิปติตปริสาย สปฺปายตฺตาฯ เตนาห ‘‘กถาปริ…เป.… อโหสี’’ติฯ จตูหิ วตฺถูหีติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิฯ ปริสนฺติ อตฺตโน ปริสํฯ ‘‘อิตรญฺจา’’ติปิ วทนฺติฯ

อาฬวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

ยกฺขสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

11. สกฺกสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค